म्हैसाळ: दलित मुक्तीचा एक प्रयोग

        म्हैसाळ कृष्णा नदीच्या काठावर वसलेलं मिरजंजवळील एक गाव.इथेच मधुकर देवल यांनी दुधपुरवठा सोसायटी आणि संयुक्त सहकारी शेती सोसायटीचे प्रकल्प राबविले.हे प्रकल्प म्हणजे दुसरे/ तिसरे काही नसून समाजकारण आणि अर्थकारण यांची योग्य प्रकारे घातलेली सांगड होय.
        पुण्याच्या भारतीय शिक्षण संस्थेत अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक आणि ग्रामायन चे अध्यक्ष वसंत देशपांडे यांनी स्वतः पाहणी करून या प्रकल्पाचे जिवंत चित्रण या पुस्तकातून उभे केलेले आहे.मौज प्रकाशनने प्रकाशित केलेले हे पुस्तक अवघ्या 20 रू एवढ्या नाममात्र किमतीत उपलब्ध आहे.
         कार्यकर्त्यांचं आणि नेतृत्वाचं नातं कसं असावं, एकत्र काम करतानाही एकमेकांचं स्वतंत्र अस्तित्व कसं जपावं थोडक्यात कार्यकर्ते आणि नेतृत्वाची आचारसंहिताच इथे मिळते.संघाची पार्श्वभूमी असलेल्या देवलांच्या जडणघडणीत संघाची भूमिकाही महत्त्वाची ठरते.ज्यांच्यासाठी देवलांनी हे प्रकल्प उभे केले त्यांचासाठी देवल 'बाहेरचे' होते.परंतु आपल्या संघटन कौशल्याने त्यांनी दलित आणि दलितेतर लोकांनाही संघटीत करण्याचे कार्य त्यांनी यशस्वी करून दाखवले.जातिव्यवस्था नष्ट करणे अंतिम उद्दिष्ट असले तरी त्यासाठी सवर्णांचे प्रबोधन आणि दलितांची राजकीय आणि आर्थिक स्थिती मजबूत करणे गरजेचे असल्याचे या प्रकल्पातून अधोरेखित होते.
         'सुधारणावादी प्रकल्प' अशी या प्रकल्पावर टीका झालेली असली तरी संघर्ष आणि रचनात्मक कार्य यांची अचूक सांगड घालण्याची भूमिका या प्रकल्पातून सिद्ध होते.दूध सोसायटी आणि संयुक्त सहकारी सोसायटी च्या माध्यमातून दलितांचे आर्थिक परावलंबित्व कमी केले गेले.
         एखादी योजना सुरू करणे, नंतर ती अजून फायदेशीर ठरवणे आणि समाजातील सर्व घटकांना त्यात सामील करून घेणे हे या प्रकल्पाचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल.तसेच त्या-त्या जमातीच्या लोकांना त्यांच्या राहणीमानानुसार पूरक व्यवसाय मिळवून देणे, त्यांना आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनवणे,त्यासाठी संघटीत करणे ही गरज या पुस्तकातून अधोरेखित होते.