माणसाला ठार करता येईल; पण त्याची हार नाही करता येणार...

‘एका कोळीयाने’ ही कादंबरी म्हणजे अर्नेस्ट हेमिंग्वे यांच्या ‘द ओल्ड मॅन अॅन्ड द सी’ या जगप्रसिद्ध पुस्तकाचा मराठी अनुवाद होय. सुप्रसिद्ध लेखक पु.ल. देशपांडे यांनी अनुवाद केलेलं हे पुस्तक ‘देशमुख आणि कंपनी पब्लिशर्स प्रा. लि’. कडून प्रकाशित करण्यात आलं आहे. या पुस्तकाच्या आजवर एकूण सहा आवृत्त्या प्रकाशित झालेल्या असून, पहिली आवृत्ती सन 1965 मध्ये तर सहावी आवृत्ती 2018 रोजी प्रकाशित झालेली आहे.

हे पुस्तक हातात घेता क्षणीच पहिला प्रश्न असा पडतो की याचं मराठी नाव ‘एका कोळीयाने’ असं का बरं दिलं असावं? या पुस्तकासाठी लिहिलेल्या आपल्या प्रस्तावनेत पुलंनी याचा खुलासा केलेला आहेच. पुलंच्या बालपणीची शाळेत असतानाची एक कविता आहे. ज्यामध्ये एका भिंतीवरच्या कोळ्यानं उंचच उंच जागी आपलं जाळं बांधलेलं असतं. पुलं म्हणतात, तो कोळी निराळा असला तरी अर्नेस्ट हेमिंग्वेंच्या कोळ्याचीसुद्धा अशीच समुद्रात अगदी दूरवर जाऊन जाळे फेकायची धडपड होती. ‘एका कोळीयाने एकदा आपूले जाळे बांधीयेले उंच जागी’ या कवितेतला तो कोळी आणि अर्नेस्ट हेमिंग्वेंच्या जगप्रसिद्ध कथेतला कोळी, उंचावर आणि दूरवर जायची त्या दोघांची धडपड यामध्ये पुलंना साधर्म्य वाटलं. आणि त्यातूनच पुलंनी या पुस्तकाला नाव दिलं... ‘एका कोळीयाने!’ नावातल्या या बदलाविषयी पुलं म्हणतात पाळण्यातल्या एखाद्या प्रशस्त नावाऐवजी हाक मारायला सोप्या नावाचा पर्याय असावा असाच हा प्रकार.   

‘द ओल्ड मॅन अॅन्ड द सी’ अर्थात 'एका कोळीयाने' ही एका म्हातार्या कोळ्याची आणि त्याच्या शक्तीपेक्षा कैक पटीने मोठ्या असलेल्या माशाची गोष्ट. सांतियागो नावाचा हा म्हातारा कोळी रोज मासे पागायला समुद्रात जात असे आणि रिकाम्याच हाताने परत येत असे. एक नव्हे, दोन नव्हे तर तब्बल चौऱ्याऐंशी दिवस या म्हातार्याच्या गळाला एकही मासा लागलेला नसतो. ‘सालाव’ अर्थात ‘दळभद्री’ झालेल्या या म्हातार्याच्या हाताला एकपण मासा लागत नाही म्हटल्यावर त्याच्यासोबत मासे पागायला शिकायला येणारा छोटासा मुलगा ‘मनोलिन’ आपल्या आईवडिलांच्या सांगण्यावरून चाळीसएक दिवसानंतर यायचा बंद होतो.

इतक्या दिवसात एकही मासा न मिळालेला हा म्हातारा कोळी आता इतर कोळ्यांच्या थट्टेचा विषय बनलेला असतो. काहींना त्याची दयाही येत असते. रोज रिकाम्या हातांनी समुद्रावरून परतणार्या त्याच्या होडीविषयी लिहिताना लेखक म्हणतो, ‘पिठाच्या पोत्यांची गोणपाटं जोडून केलेलं त्याचं ते शीड फडफडायला लागलं म्हणजे चिरंतन पराजयाची पताकाच फडफडल्यासारखी वाटे.’ खरं तर रोज नव्या नव्या उमेदीनं समुद्रात जाणार्या या म्हातार्याचं सर्व काही जीर्ण झालेलं असतं; पण त्याचे डोळे मात्र समुद्राइतकेच निळे आणि हसरे असतात आणि त्यांनी कधी हार खाल्लेली नसते हे विशेष.

तर असा हा म्हातारा कोळी लहानग्या मनोलिनशी बेसबॉलच्या, मासे पागायच्या गप्पागोष्टी करताना सप्टेंबरमधल्या तुफानाच्या मोसमात समुद्रात दूरवर जाण्याची आणि एक जंगी मासा पकडायची खूणगाठ मनाशी बांधत राहतो. वारा बदलल्यावरदेखील परतायला होणार नाही इतक्या दूर जायचा तो निश्चय करतो. म्हातार्याचं म्हणणं असतं, ‘सप्टेंबर म्हणजे दांडग्या माशांचा मोसम. मे महिन्यात काय कोणी वाटेल त्याने कोळी म्हणून मिरवावं.’ म्हाताऱ्याचं नशीब जोरावर नसलं तरी एक मासेमार म्हणून त्याच्या अंगी असलेली महत्त्वाकांक्षा, चिकाटी सबंध कथानकात प्रकर्षानं जाणवत राहते. आपल्या या अवस्थेवर आशावादी राहून विचार करताना म्हातारा म्हणतो, ‘प्रत्येक दिवस हा नवा असतो. नशीब तर हवंच, पण माणसानं बिनचूक असायला हवं, म्हणजे मग नशीब हात द्यायला आलं की आपण तयारीतच असतो.’

अखेर पंच्याऐंशीव्या दिवशी भल्या पहाटेच काळोखात हा दुनियेआगळा म्हातारा कोळी समुद्रात खूप दूरवर जायची खूणगाठ बांधून निघतो आणि तिथूनच खर्या अर्थानं सुरू होतो म्हातार्याचा आणि या कथानकाचा प्रवास...

दर्यावरच्या अनोख्या आणि चित्तवेधक वर्णनांनी हे पुस्तक भरून राहिलेलं आहे. पहाटेची चाहूल लागत असतानाच पाण्यातून बाहेर पडणारे उडते मासे, माशांच्या मागावर निघालेला सैनिक पक्षी, कुपा आणि गाधे मासे, पाणचेटकी, हिरव्या रंगाचे कासव, खूप वेगानं धावणारे ससाण्याच्या जातीचे पक्षी, ताडमासा, झुंडीने येणारे शार्क, बगळ्यांचा थवा असे अनेक जीव म्हाताऱ्याच्या या गोष्टीत डोकावले आहेत. समुद्रावर कोणी एकटं नसतं हे सांगणारा म्हातारा कोळी दर्यावरच्या जीवनाशी पूर्णत: एकरूप झालेला आहे.

आपल्या चिरंतन पराजयाची पताका घेऊन समुद्रात दूरवर गेलेल्या, आपली आयुष्यभराची जिद्द, चिकाटी, अनुभव पणाला लावलेल्या या म्हाताऱ्या कोळ्याचं पुढे काय होतं, त्याला तो बलदंड मासा मिळतो की नाही, समुद्रात त्याला कोणत्या अनपेक्षित आव्हानांचा सामना करावा लागतो, त्याचा परतीचा प्रवास त्याला हवा तसा सुखाचा असतो की आणखी जिकिरीचा या साऱ्या प्रश्नांचा उलगडा करणारं हे पुस्तक वाचणं हा अतिशय विलक्षण अनुभव आहे यात शंका नाही. सर्व काही संपलं असं वाटत असतानाच पुन्हा एकदा काहीतरी अनपेक्षित नव्यानं सुरू होत राहणं हे जणूकाही या कथानकाचं वैशिष्ट्यंच म्हणावं लागेल. मनाचा अतिशय उत्कटतेने ठाव घेणारी अप्रतिम वाक्य हीदेखील या कथानकाची आणखी एक जमेची बाजू. त्यातून अतिशय साध्या आणि सोप्या शैलीत आयुष्याविषयीचं गूढ चिंतन लेखकांनं अतिशय सहजपणे आपल्यापर्यंत पोहोचवलं आहे. म्हातार्या सांतियागोची चिकाटी दाखवणारं ‘माणसाला ठार करता येईल; पण त्याची हार नाही करता येणार.’ हे अशाच प्रकारचं एक वाक्य.

शांत, धीमा आणि बलदंड प्रतिस्पर्धी समोर असताना, सर्व काही संपले असे भासत असताना, ज्याला आपलं सर्वस्व पणाला लावून जिंकलं त्याचं रक्षण करतेवेळी, आपली हार समोर स्पष्ट दिसत असतानाही आशावादी राहण्याचा, मरेपर्यंत झुंजण्याचा अतिशय मोलाचा संदेश या कथानकातून दिलेला आहे. विशेष म्हणजे ‘एकदा पराभव झाला की सारं काही सोपं होऊन जातं’ असं सांगून पराभवाकडे पाहण्याचा वेगळाच दृष्टीकोनही लेखकाने अगदी सहजगत्या दिलेला आहे. 

तर अशी ही एक वयस्कर, थकलेल्या कोळ्याची आणि एका बलदंड माशाच्या अचाट लढाईची गोष्ट. जिंकूनही हरलेला आणि हरूनही जिंकलेला अर्नेस्ट हेमिंगग्वेंचा हा म्हातारा कोळी माणसाला अखेरपर्यंत झुंजायचं बळ देत राहतो. मूळ पुस्तकातील अत्यंत आकर्षक अशी रंगीत चित्र याही पुस्तकात जशीच्या तशी वापरण्यात आली आहेत. यामुळे कथानकाला एक वेगळीच परिपूर्णता, उंची मिळते. ही चित्रं आणि पुस्तकाचं मुखपृष्ठ पाहूनच काहीतरी कल्पनेपलीकडचं आणि अद्भुत असं आहे हे जाणवल्याशिवाय राहात नाही.

अर्नेस्ट हेमिंग्वे या अमेरिकन कादंबरीकार आणि कथाकार असलेल्या लेखकाने मूळ इंग्रजीत लिहिलेली ही अजरामर अशी कलाकृती. सन 1952 मध्ये ही कादंबरी प्रकाशित झाली. सन 1953 मध्ये या कादंबरीला ‘पुलित्झर’ आणि सन 1954 मध्ये साहित्याचा ‘नोबेल’ देऊन सन्मानित करण्यात आलं. 

तर अशी ही माणसाला अखंडपणे झुंजण्याची, संघर्ष करत राहण्याची, प्रेरणा देत राहणारी कादंबरी.

(आकाशवाणी पुणे केंद्राची नवी मालिका #साहित्य_विश्व मध्ये सन २०२१ रोजी प्रसारित.)